Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi’nin 1952
yılında yayınlamaya başladığı bir dergi var: Harp Tarihi Vesikaları Dergisi.
İsminden anlaşılacağı gibi, savaş tarihi belgelerini
yayınlıyor. Dergi sayılarının baskısı Ankara’da Genkur. Baş. Basımevi’nde yapılmış.
Eylül 1952’de yayınlanan birinci sayısı İstiklal Harbi
belgelerini içeriyor.
Doğal olarak belgeler Osmanlıca, fakat asıllarına
ilaveten latinize edilmiş halleri de yayınlanmış bulunuyor.
“Vesika No. 1” başlığı altında yayınlanan 30 Nisan 1919 tarihli belge, Sadrazamlık (Başbakanlık) makamına imza için arz edilmek üzere hazırlanmış.. Mustafa Kemal Paşa’nın “Dokuzuncu Ordu Kıtaları Müfettişliğine tayin olunduğu” belirtiliyor.
Emri altına (taht-ı emrine)
verilen Üçüncü ve Onbeşinci Kolordular mıntıkaları olarak ise şu şehirler
sıralanıyor: Sivas, Van, Trabzon,
Erzurum ve Samsun.
*
Harbiye
Nazırı (Milli Savunma Bakanı) Şakir Paşa’nın imzasını taşıyan “3 No.lu
vesika” ise bir hafta sonraya ait, 7 Mayıs 1919 tarihini taşıyor.
Metni biraz uzun.
Belgede yer alan ilk cümlede, Mustafa Kemal’in
tayininin Padişah tarafından onaylanmış
olduğu belirtiliyor.
Adam Anadolu'ya vatan aşkı ve hürriyet sevdasıyla etkisiz yetkisiz, kimsiz kimsesiz, parasız pulsuz kaçak göçek gitmiş değil.. Padişah'ın onayıyla hükümet görevlisi olarak gidiyor.
İkinci cümle daha bir dikkate şayan:
“Ancak işbu müfettişlikteki vezaif-i
âlileri (yüce görevleri), yalnız askerî olmayıp
müfettişliğin ihtiva eylediği (içerdiği) mıntıka dahilinde aynı zamanda da mülkîdir.”
Vazife sahası oldukça geniş: Van, Erzurum, Samsun, Sivas ve Trabzon.
Yetikisi ise “genel
valilik” ya da “süper valilik”
ve komutanlık anlamına geliyor.
Çünkü vazifesinin aynı zamanda mülkî olması, sadece subayların değil, vali, mutasarrıf ve
kaymakamların da amiri haline gelmesi demek.
Söz konusu mıntıkada istediği komutan, vali ve
kaymakamları görevden alabilir, başka görevlere atayabilir. İstediğini vali ve
kaymakam yapabilir.
Belgede şu ifade de yer alıyor: “Müfettişliğin verdiği talimatı Kolordu Kumandanlıkları aynen tatbik
edeceklerdir.”
Aynen tatbik.. İtiraz hakları yok.. Ali kıran baş kesen gönderiyorlar.
*
Bir başka önemli husus, bu ikinci belgede müfettişliğin (yani Selanikli Atatürk'ün) yetki alanına Erzincan ile Canik’in de dahil olduğunun belirtilmiş olması.
Ayrıca, sözü edilen mıntıkalar dışında kalan Diyarbakır, Bitlis, Mamuretülaziz (Elazığ,
Malatya, Adıyaman, Tunceli), Ankara ve Kastamonu vilayetleri ile
buralardaki kolordu kumandanlıklarının da “Müfettişliğin ifa-yı vazife
sırasında re’sen vaki olacak müracaatlarını nazar-ı dikkate alacakları”
belirtiliyor.
Körün istediği bir göz, Allah vermiş 12 göz..
Yani “fiilen” bu vilayetlerdeki mülkî ve askerî erkân da Mustafa Kemal’in emrine veriliyor.
Van’dan
Ankara ve Kastamonu’ya kadar uzanan havalide “Anadolu genel valisi” haline getirilmiş durumda.
Bilahare 12, 13 ve 14 no.lu vesikalar ile bu beldelere
Kayseri ile Maraş da ekleniyor.
Anlaşıldığı kadarıyla ilk atama emrini yazarken unutmuşlar, sonra akıllarına gelmiş (ya da getirilmiş), eklemişler.
*
“Vesika No.: 11” başlıklı belge ise 13 Mayıs tarihli..
M. Kemal’in Harbiye Nezareti’ne (Milli Savunma Bakanlığı’na) sunduğu dilekçesinden oluşuyor.
Atamasının yapılmasının üzerinden sadece altı gün
geçmiş ve o, Osmanlı Hükümeti'nden şu taleplerde bulunuyor:
Bir: Kendisine en az iki binek otomobili verilmesi.
Sözde basit bir müfettiş, fakat havası Mısır sultanında bile yok.
İki: Maiyetindeki subaylar ile (geride kalan) aileleri için gereken
paranın elden ödenmesi ("Bilfiil" tabirini kullanıyor).
Selanikli, söz konusu paranın verilmesinden üç gün sonra Anadolu’ya hareket edeceğini belirtiyor. (Vatandaş para konusunda hassas.. Nitekim Hindistan-Pakistan-Afganistan Müslümanları'nın sonraki süreçte "hilafetin savunulması" için göndereceği paranın üstüne resmen yatacaktır.)
Para o gün ödenmiş olmalı ki, üç gün sonra, yani 16
Mayıs’ta Bandırma Vapuru ile yola çıkacaktır.
Otomobiller de temin edilecek, Anadolu’da iki otomobille istediği yerde gezip tozması
mümkün olacaktır.. Nazik mabadı at sırtında rahatsızlık çekmemelidir. (En az iki tane otomobili bulunmalı; n'olur n'olmaz, bakarsın birisi bozulur, yedeği hazır tutulmalı.)
Nitekim 27 Aralık 1919’da Ankara’ya da bu iki
otomobille gitmiş durumda.
Padişah’ın bile emri altında otomobil yok, faytonla idare ediyor, fakat buna iki
otomobil veriliyor.
Alem buysa kral kesinlikle Selanikli Mustafa Atatürk'tü.
*
“Vesika No.: 15”, 21 Mayıs tarihini taşıyor..
Selanikli’nin Samsun’a varışından iki gün sonrası.
Belgede, İngilizler’in Karadeniz Ordusu Kumandanı General Milne’nin Harbiye Nezareti’ne gönderdiği 19 Mayıs tarihli yazının tercümesi
yer alıyor.
Tarih ilginç.. 19 Mayıs..
İngilizler Selanikli’ye gerekli vizeyi verip Samsun’a çıkmasını sağlamışlar, oraya varır varmaz da
başka makamdan türkü “çığırmaya” başlamışlar.
Milne, gönderdiği yazıda şunu diyor:
“Dokuzuncu Ordu’nun bir teşkilat
icabı olarak lağv edildiği (organizasyon gereği varlığına son verildiği)
anlaşılmışken Dokuzuncu Ordu Kıtaatına (kıtalarına) bir müfettiş-i umumî (genel
denetçi) ve [varlığına son verilmiş
olması gereken] Dokuzuncu Ordu için dahi bir erkan-ı harbiye reisi
(kurmay başkanı) ile büyük bir erkan-ı harbiye heyetinin (kurmay topluluğunun)
neden dolayı Sivas’a izam olunduğunun (gönderildiğinin) anlaşılamadığını …
“Bu zabitânın (subayların) ne gibi
vezaif (görevler) ifa edeceğinin … izah buyurulmasını istirham eylerim.”
*
Olayın başlangıcı şöyle:
İngilizler, Karadeniz’deki karışıklıkları (müslüman-hristiyan çatışmasını) öne sürerek Osmanlı Hükümeti’nden bölgeye müdahale etmesini istemiş, aksi takdirde kendilerinin müdahale edeceğini bildirmişlerdi. (Selanikli'nin sonradan Falih Rıfkı Atay'a söyleyeceğine göre, "ültimatom" vermişlerdi.)
O günlerde ne yapacağını bilemez halde kıvranan Padişah Vahideddin de bu krizi bir fırsata çevirmek istemiş, güvendiği yaveri M. Kemal’i Anadolu’yu derleyip toparlaması için görevlendirmiş bulunuyordu.
O yüzden müfettişlik yetkileri (eski sadrazam Mareşal İzzet Paşa'nın dikkat çektiği gibi, tarihte görülmemiş biçimde) çok geniş tutulmuş, Van’dan Ankara’ya kadar olan bölgede hem askerî hem de mülkî erkana hükmetme mevkiine getirilmişti.
Bir tür Anadolu genel valisi ya da padişah vekili/naibi yapılmıştı.
Ayrıca maiyetine oldukça kalabalık bir ekip verilmişti. Sayıları 30’a
yaklaşıyordu.
İngilizler, Anadolu’ya görevli gönderilmesini kendileri
istemiş oldukları için vize konusunda sorun çıkarmayacaklardı. İngilizler’e
oyun oynamaya çalışan Vahideddin’in hesabı buydu.
Bilmediği ise şuydu: Aslında İngilizler M. Kemal ile
kendisine oyun oynuyorlardı. Vahideddin’in,
taleplerini bir fırsata çevirmek isteyeceğinin farkındaydılar..
Ona verdikleri ültimatom, aslında oltanın ucundaki yemdi.
*
Selanikli Mustafa Atatürk, İstanbul’da geçirdiği (Mondros Mütarekesi'nin imzalanmasından iki hafta sonra 13 Kasım 1918'de başlayıp 16 Mayıs 1919'da biten) altı aylık sürenin ilk iki ayında İngiliz gizli servisinin Türkiye şefi Robert Frew ile başbaşa gizli görüşmeler yaparak İngilizler’le anlaşmış durumdaydı.
Birlikte, Selanikli’nin Anadolu’da bir “paralel devlet” kurması için gereken
yol haritasını hazırlamış bulunuyorlardı. (Ki, Türkiye’nin ikinci cumhurbaşkanı
İsmet İnönü, 1973 yılında, “milli mücadelenin başarısının İngilizler’in bu
yönde karar almasının eseri olduğunu” açıklayacaktı.)
İngilizler İstanbul’da işe yarar kim varsa tutuklayıp Malta’ya sürgün ederken (Ki bunlar arasında Selanikli’nin en yakın arkadaşı durumundaki üç kişi de vardı: Rauf Orbay, Fethi Okyar, İsmail Canbolat) Selanikli’ye hiç dokunmamışlar, hatta 1919’un Şubat ayı başında İstanbul’a gelen General Allenby, Osmanlı Hükümeti’ne (o sırada iki buçuk ayı aşkın süredir İstanbul’da bulunan) Selanikli’nin Altıncı Ordu Komutanlığına atanması tavsiyesinde bulunmuştu.
Yani tabiri caizse “eşeğin aklına karpuz kabuğu düşürme” kabilinden Osmanlı
Hükümeti’ne işmarda bulunuyor, “İlerde Anadolu’ya gizli görevle adam göndermek isterseniz kolay vize vereceğimiz biri
var” bilinçaltı mesajını iletiyordu.
Selanikli’nin olağanüstü yetkilerle Samsun’a çıkmasıyla
birlikte İngiliz komplosunun (gizli planının) ilk aşaması tamamlanmış
bulunuyordu.
Ancak, Selanikli’nin, “paralel devlet” kurmak için yetkisini ve meşruiyetini, Osmanlı Devleti’nin resmî görevlendirmesine değil, kuracağı bir millet meclisinden ("Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir" illüzyonu çerçevesinde) alacağı yetkiye dayandırması gerekiyordu.
Bunun
için de önce askerlik görevinden istifa etmesi şarttı.
Fakat bunu durduk yere yapamazdı.. O takdirde Anadolu'da etkisiz ve yetkisiz bir Sarı Çizmeli Mehmet Ağa durumuna düşerdi..
İstifasına bir meşruiyet (meşrutiyet değil) ve mazlumiyet kılıfı gerekiyordu.
*
İşte General Milne’nin tam da 19 Mayıs günü pişmiş aşa
su katma gibi görünen adımı atmasının ardındaki etken buydu..
Selanikli'nin istikbal ağacının büyümesi için gereken suyu ve gübreyi alelacele yetiştirmiş durumdaydı.
Selanikli, sözde İngiliz baskısından bunalan Osmanlı
Hükümeti’ni rahatlatmak için askerlik görevinden istifa etmek zorunda kalan bir
mazlum haline getirilecek, Anadolu’daki askerî ve mülkî erkân da “İngiliz keferesinin canı cehenneme, bizim açımızdan değişen bir şey yok, M. Kemal Paşa, Osmanlı
Devleti’ni, saltanat ve hilafeti kurtarmak için çalışmaya devam ettikçe biz
onun arkasındayız” diyecekti.
Usta tiyatrocu Selanikli de, "Padişah efendimiz"li, "İslam"lı, "saltanat ve hilafet"li vird-i zebanından asla vazgeçmeyecekti.
Ancak, Selanikli’nin ("paralel devlet"in zeminini oluşturacak) bir meclis toplamak için zamana
ihtiyacı vardı.. O yüzden, İzmir’e çıkarma yapmış olan Yunan’ın Anadolu
içlerine yürümesinin engellenmesi, Selanikli'nin sadece nutuk atarak vatan kurtarmaya çalışacağı bir ortamın oluşturulması gerekiyordu.
Gerekeni yine General Milne yapacak, 1919 yılının Haziran ayı
sonlarında (yani Selanikli'nin Samsuna'a çıkışından bir ay sonra) Yunan’ı durduracak, sonraki aylarda da bu bekleyişi kendi adını
taşıyan Milne Hattı ile resmiyete
dökecekti.
Yunan, General Milne tarafından, (Mustafa Kemal hesabına) İzmir dağlarında açan çiçekleri toplamak ve ot yolmakla görevlendirilmiş bulunuyordu.
(Yunan'ın sonradan Anadolu içlerine yürüyüp Eskişehir'i de işgal ederek Polatlı'ya kadar gelmesi, Yunanistan'da Almanya yanlısı eski kral Konstantin'in tekrar tahta oturması ve İngiliz yanlısı Venizelos'un başbakanlık koltuğunu kaybetmesi yüzünden oldu. Yoksa Fransa ile yapılan Ankara Antlaşması'nın bir benzeri Yunanistan'la da yapılır ve muhtemelen Batı Trakya ile 12 Adalar gibi İzmir de Yunan'a bırakılabilirdi. Nitekim Misak-ı Millî'ye dahil olduğu halde Halep Fransızlar'a bırakılmıştı.)
*
Fakat bir sorun daha vardı..
İngilizler ile müttefiki Fransızlar ve İtlalyanlar, Birinci Dünya Savaşı’nın mağlubu durumundaki Almanya ve Bulgaristan ile birer barış antlaşmasını çoktan imzalamış bulunuyorlardı.
Osmanlı ile de bir barış antlaşması yapılması gerekiyordu.
Fakat İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Türkler’in taraf olduğu bir barış antlaşmasını Osmanlı Devleti ile değil, M. Kemal’in kuracağı “paralel
devlet” ile yapmak istiyordu.
Bunun için de M. Kemal’e zaman kazandırılması
gerekiyordu.
Lord Curzon bunun için bütün beceri ve yeteneklerini
devreye koydu, Osmanlı ile antlaşma imzalanması meselesinde sürekli ipe un serdi, müzakereleri daima sabote etti, bu arada bir Amerikan mandası meselesi ortaya atıp Sivas Kongresi’nde ABD’ye bu yönde
bir talepte bulunulması kararı çıkarttırmayı da ihmal etmedi.
Böylece barış görüşmeleri bir süre için daha yattı.
ABD’nin Wilson Prensipleri’ne aykırı olan böylesi bir
manda teklifini kabul etmesinin o günkü şartlarda mümkün olmadığını aklı başında herkes biliyordu.
Fakat maksat üzüm yemek değil, Osmanlı Devleti’ni döverek öldürmek için M.
Kemal’e zaman kazandırmaktı.
İngilizler ile Mustafa Kemal'in saz ekibi bile bile lades diyor, Padişah Vahideddin ile Osmanlı Hükümeti de eli böğründe çaresiz vaziyette kıvranıyor, olan biteni şaşkın bir biçimde seyrediyordu.
*
M. Kemal TBMM’yi kurup ipleri eline aldıktan sonra Lord Curzon, niyeti Osmanlı ile barış yapmak olmadığı için, Sevr’de saçmasapan ve kabulü mümkün olmayan şartlar içeren bir antlaşma taslağını Osmanlı’ya dayatmaya kalkıştı..
Nitekim bu antlaşmayı Padişah Vahideddin onaylamadı..
Onaylayıp onaylamaması zaten İngilizler’in umurunda değildi.
Maksat hasıl olmuş, sorun çözülmüş, (İnönü’nün açıklamış bulunduğu "İngiliz kararı" doğrultusunda) Selanikli’nin zaferi garantiye alınmıştı..
Selanikli ile yapılacak her antlaşma, Sevr’le kıyaslandığında mutlak bir zafer
gibi görünecekti.
Nitekim Lozan’da Misak-ı Millî delik deşik edildiği,
Batı Trakya, Kuzey Suriye, Kuzey Irak ve Batum elden çıkarıldığı halde, bu
antlaşma millete büyük bir zafermiş gibi sunuldu.