ANKARA SÜNNETSİZLER EKOLÜNÜN YEDİĞİ NANELERE YAKINDAN BAKIŞ - 19
"Ankara Ölü Goldziher Dölü Ekolü"nden Doç. İlyas Canikli'nin “Hilâfet Kavramıyla İlgili Hadislerin Tetkiki” başlığını taşıyan doktora tezimsisinin "sonuç" bölümünü tartışıyorduk.
Kaldığımız yerden devam edelim.
Canikli şöyle diyor:
"5. Otuz sene hilâfetten sonra saltanatla yönetimin olacağı hususu hadislerde yer almıştır. Otuz yıllık nübüvvet hilâfetinden sonra saltanatla yönetimin, daha sonraki dönemde zorba krallık ve sonrasında da rahmet hilâfetinin yeniden olacağına dair rivayetler, senet bakımından zayıf olduğu gibi metin bakımından da delaletlerinde problemler olduğu görülmüştür. Nasıl ki hilâfeti, nassa dayanan bir kurum olarak kabul etmek söz konusu değilse, aynı şekilde saltanatı, zorba krallığı ve rahmet hilâfetini de ayet ve hadislere dayanan siyasal kurumlar olarak düşünmek doğru bir yaklaşım değildir." (s. 241-2)
Bu paragrafta Canikli kendisini aşmış, pekçok hatayı birden sergileme başarısı göstermiş durumda.
İlki şu:
Belli bir kişinin halifeliğinin nassa dayanmadığı söylenebilir, fakat hilafet kurumunun (ümmetin bölünmezliği ve parçalanmazlığı ilkesi üzerine kurulu İslam devletinin) nassa dayanmadığını söylemek mümkün değildir.
Kaldı ki, "hilafetin Kureyşliliği" rivayetleri, hilafetin belli bir kişinin değilse de bir kabilenin hakkı olduğunu söyleme imkânını vermektedir.
Buradaki Kureyşlilik bahsine itiraz edilse bile, geride "hilafet" kurumu olanca haşmeti ile ayakta kalmaktadır.
Dolayısıyla "Hilâfeti, nassa dayanan bir kurum olarak kabul etmek söz konusu değil" diye hüküm vermek, sansar Goldziher çıfıtı ile tilki Schacht kaltabanının izi üzerinde üfürükçülük yapmaktan başka bir anlama gelmez.
Tabiî bu üfürükçülüğün, Yahudi ve Hristiyanları taklit ederek çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmayı "ulusal" hedef haline getirmiş olan laik (siyasal dinsiz) bir rejimde yapılıyor olmasının, "dönemin siyaset anlayışı"nun "suyuna giderek" konjonktürün nimetlerinden yararlanma ve açık ya da "örtülü" sopasının şerrinden emin olma gibi dünyevî getirileri de var.
*
"Otuz sene" meselesine gelelim.
Hadîsi Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem'den rivayet eden kişi Sefîne r. a..
Ondan Said bin Cumhan rivayet etmiş..
Said'den de dört kişinin rivayet ettiğini, o dört kişiden de başka pekçok kişinin naklettiğini ve böylece hadîsin Tirmizî, Ebu Davud, Ahmed bin Hanbel, Taberanî, Mervezî, Şeybanî, Heysemî, İbn Ca'd, Tayalisî ve İbn Hibban tarafından kayda geçirildiğini görüyoruz.
Rivayet silsilesindeki ilk iki kişinin (Sefîne r. a. ve Said) güvenilir olması durumunda, onlara bağlanan çok sayıdaki rivayet kanallarının bazılarının ravîlerinin cerh edilmiş olması önem taşımaz, çünkü adil kabul edilenlerin rivayetleri (şahitliği), cerh edilmiş ravîlerin rivayetlerini de güvenilir hale getirir.
*
Sefîne r. a. hakkında bir tartışma yok..
Ondan rivayette bulunan Said'e gelince.. Canikli şöyle diyor:
Saîd b. Cumhân, Ebû Hafs el-Eslemî el-Basrî (ö. 136/754): Sefîneden hadis rivayeti ile meşhurdur. İbn Maîn (ö. 233/847) onu “Sika” kabul etmekte, buna mukabil Ebû Hâtim (ö. 327/938) de “Hadisiyle amel edilmez” değerlendirmesini yapmaktadır. Ebû Davud (ö. 275/888) da onu “Güvenilir” kimselerden saymaktadır. Yine bir grup hadisçi onu zayıf olarak nitelendirmektedir. İbn Maîn (ö. 233/847) onun hakkında “Başkasının rivayet etmediği hadisleri rivayet ederdi” değerlendirmesini yapmaktadır. Ayrıca Buharî (ö. 256/870)’ de ‘Onun hadislerinde bir takım gariplikler var’ demektedir. (s. 124)
Buradan anlıyoruz ki, İbn Maîn onun hakkında “Başkasının rivayet etmediği hadisleri rivayet ederdi” değerlendirmesini yapmakla birlikte "sika" (güvenilir) kabul etmektedir.
Başkasının rivayet etmediği hadîsleri rivayet etmek tek başına bir kusur değildir.
Bazıları tarafından zayıf olarak nitelendirilmesine gelince..
Bu bazılarının kimler oldukları belli değil.. Canikli "bazıları"nın adını veremiyor. Şayet böyle "bazıları" mevcut olsa, bu gayretkeşlikle hiç beklemeden adlarını verirdi, fakat veremiyor.
Senet tenkidinden, metin tenkidinden söz eden hassas yürekli adam, tutuyor kim oldukları belirsiz "bazıları"nı şahit gösteriyor.
Kelin ilacı olsa kendi başına sürermiş, tenkid böyle senetsiz sepetsiz laflarla, aslı faslı belli olmayan şahitlerle mi yapılır?!
*
Ebu Hatim'in "“Hadisiyle amel edilmez” değerlendirmesinin dayanağının ne olduğu da açık değil.
Bu, rivayet ettiği hadîslerin başkaları tarafından rivayet edilmemiş olmasından kaynaklanıyor da olabilir.
Ancak, Ebu Hatim'in ifadesinde gerçekte "amel" kelimesi geçmiyor, "hüccet" kelimesi geçiyor. "Hüccet olarak alınmaz/alınmıyor" diyor.
İmam Buharî'nin "Onun hadislerinde bir takım gariplikler var" demiş olması da muhtemelen bununla ilgilidir.
Ancak, İbn Maîn'in ve Ebu Davud'un onu sika kabul etmiş olmalarını yabana atamayız.
Canikli sözlerini şöyle sürdürüyor:
Otuz yıl hadisinin geçtiği bütün hadis kitaplarında, hadisin bu yolla geldiği göz önünde bulundurulduğunda klasik hadis usûlü çerçevesinde, senette bulunan ilk ravilerden Saîd b. Cumhân hakkında “Hadis rivayetinde kusursuz bir kişi idi” değerlendirmesini yapmak mümkün görünmemektedir. Çünkü onun hakkında hem cerh hem de ta’dîl yapılmıştır. Bu durumda cerh ta’dile takdim edilir.
Ancak kusursuz olmamak, güvenilmez olmak anlamına da gelmez. Bu olayda cerhi (güvenmemeyi) ta'dile (güvenmeye) tercih etsek bile, söyleyebileceğimiz en fazla şu olabilir: "Hadîste gariplik var. Said'den başka rivayet eden yok. Bu hadîs tek başına delil olmaz."
Bu kadarını söylemeye hakkımız olmakla birlikte, tutup (Tirmizî'nin zayıf bile demeyip hasen olduğunu belirttiği) hadîsin uydurma olduğunu söylersek haddi aşmış ve delilsiz konuşmuş oluruz.
*
İlahiyat gazinosunun yetenekli sazende ve hanendelerinden (tövbekâr FETÖ'cü) Prof. Dr. Ahmet Keleş de doç.luğu zamanında kaleme aldığı (havalı bir başlık taşıyan fakat havasızlıktan boğulan) bir makalemsisinde Said hakkında birşeyler yazmış.
Şunu diyor:
İbn Maîn, sikadır demiş, Ebû Hâtim er-Râzî ise; “Lâ yuhteccü bihî” demiştir. Yani, rivayeti ile bir konuda delil getirilmez. Rivayetleri delil değildir, demektir. Bu ifade muhaddislerin ıstılahında “cerh” anlamındadır. İbn Adiyy, “Lâ be’se bihi” demiştir. Bu ifade de “cerh” anlamındadır.
(Ahmet Keleş, "Apokaliptik Hadis Edebiyatı ve Problemleri: 'Hilafet benden sonra otuz senedir' Hadisi Örneği", İstem, Yıl: 4, Sayı: 7, 2006, s. 49-50.)
Bu vatandaş da kendisini cerh'e fazla kaptırmış olduğu için ne dediğinden, arabasını hangi uçuruma sürdüğünden habersiz. Her gördüğü karartıyı peri zannediyor.
“Lâ be’se bihî” ifadesi, "Onun rivayetini kabul etmekte beis yoktur" anlamına gelir. Cerh değil ta'dîldir.
*
Hadîste geçen otuz yıllık süre, Hz. Hasan dönemini de kapsıyor.
Bu hadîsi temel alarak konuşmamız durumunda şunu söylememiz gerekir: Hz. Hasan'dan sonraki (Muaviye r. a. ile başlayan dönem), halifeliğin melikliğe (hükümdarlığa) dönüştüğü bir devre karşılık gelmektedir.
Ancak konuyla ilgili başka hadîsler, hilafet döneminin söz konusu otuz yılla sınırlandırılamayacağını da göstermektedir.
Kısacası mesele çetrefil.. "Şöyledir, böyledir" diye hemen kestirilip atılabilecek bir konu değil.
M. Salih Ekinci konu hakkında şunu diyor:
İbn Hacer Fethu'l-Bârî'de şöyle diyor: Sefine hadisinde "hilafet benden sonra 30 sene olacaktır. Daha sonra Padişahlık olacaktır." şeklindeki ifadeyi Sünen sahipleri rivayet etmişlerdir. Ayrıca İbn Hibban ve başkaları bunun sahih olduğunu belirtmişlerdir. 30 seneye ancak dört halife ile Hz. Hasan'ın (altı aylık) dönemi sığmaktadır. Kâdi İyâz der ki: Bu hadisin zahiri, Câbir b. Semure'nin rivayet ettiği ve sahihliği hakkında ittifak bulunan hadisle ters düşmektedir. Cabir'in hadisi şöyledir: Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Sizin başınıza, ümmetin hakkında ittifak edeceği on iki halife olduğu sürece, bu din ayakta kalmaya devam edecektir." Hadisin lafzı Ebû Davud'a aittir. Daha sonra Kadi İyaz bu itiraza şöyle cevap vermektedir. "Peygamber'in (sallalahu aleyhi ve sellem) Sefine hadisindeki hilafetten maksadı nebevî hilafettir. Cabir'in hadisinde ise böyle bir kayıt yoktur. Bkz. Fethu'l-Bârî, XIII/180. Dolayısıyla Sefine hadisindeki hilafetten maksat, padişahlığın hiç karışmadığı saf nebevî hilafettir. Muâviye'nin hilafeti ise rahmetle birlikte bir nebze padişahlığın da karıştığı bir hilafettir. Nitekim İbn Kesîr Muâviye'nin (radıyallâhu anh) şöyle dediğini naklediyor: Ben (İslâm) padişahlarının ilki ve son halifesiyim." el-Bidâye ve'n-Nihâye, VIII/135.
(http://www.cevaplar.org/index.php?content_view=9229)
Kadı İyaz'ın birbiriyle çelişiyor görünen hadîsleri te'lif edip hilafeti "nebevî (peygamberlik usulü üzere) hilafet" ve "saltanat tarzı hilafet" olarak sınıflandırdığı görülüyor. Nitekim Muaviye r. a. de kendisini böyle nitelendirmiş: "Ben (İslam'da) meliklerin ilki ve (an itibariyle) son halifeyim."
Cennet'le müjdelenen ashabtan Sa'd bin Ebî Vakkas r. a. de, İslam devletinin başkanı tanıyarak biat etmiş olduğu halde Muaviye r. a.'e (tarizde bulunarak) "Ey Melik" diye hitap etmiştir.
Hz. Muaviye ile birlikte yönetimin bir meliklik (hükümdarlık) görünümü aldığı tarihî bir vakıadır. O, bir Hz. Osman ya da Hz. Ali değildir.
Nitekim bunu Muaviye r. a. da itiraf etmiş, Hz. Osman gibi olmaya çalıştığını fakat başaramadığını söylemiştir.
Demek ki mesele, halife konumuna gelen kişinin Hz. Peygamber s.a.s. gibi mi, yoksa o dönemde meliklik (hükümdarlık) olarak bilinen "davranış kalıpları"na göre mi yöneticilik yaptığı konusu etrafında düğümleniyor.
Şurası açık ki Hz. Muaviye döneminde bir tür saray teşkilatı oluşmuş, "itibardan tasarruf" edilmemesi esası (belli ölçüde) kabul edilmiştir. Zor (baskı, en azından psikolojik baskı) ve zer (altın, para) siyaseti (yani havuç-sopa dilemması, sindirip korkutarak boyun eğdirme ya da satın alma politikası) hükmünü (belli ölçüde) yürütmeye başlamıştır.
Bu tür ayak oyunları ve politika canbazlıkları, ilk beş halife döneminde rastlanan şeyler değildir..
Hz. Ömer'e söylenen "Seni kılıçlarımızla düzeltiriz" sözü Hz. Muaviye'ye söylenemezdi. (Günümüzde durum kıyaslanamayacak ölçüde kötü.. Demokrasi etiketli diktatörlük ve bürokratik oligarşi rejimlerinde, değil devlet başkanlarına, en alt düzey mülkî amirlere bile "Eğrilip yamulma, yoksa seni elimizdeki sopalarla düzeltiriz" diyemezsiniz.)
Hz. Ali'ye gelince.. Adam mescidin ortasında, herkesin içinde Hz. Ali'ye sövüp sayıyor, onu öldüreceğini söylüyor, hakkında hiçbir şey yapılmıyordu. Adamları Hz. Ali'ye gelip "Falan senin hakkında şöyle şöyle dedi, şunu cezalandır" dediklerinde "Ama öldürmedi ki, nasıl cezalandırabilirim?!.." diyordu. "Sana sövdü" dediklerinde de, "O zaman istiyorsanız siz de ona aynı şekilde misliyle sövün" diye karşılık veriyordu.
Şeriat (Siyasal İslam) ve laik (siyasal dinsiz) demokrasi..
*
Söz konusu hadîs hakkında Yavuz Köktaş da şu bilgileri veriyor:
Tirmizî’ye göre bu hadîs hasen olup, sadece Said b. Cumhan tarikiyle bilinmektedir. Said hakkında Yahya b. Main “sika”; Ebu Hatim “hadisi yazılır, onunla ihticac edilmez”; Ebu Davud “sika”; Nesaî “bir beis yoktur” ve Buharî “hadîsinde acaiblikler vardır” demiştir. (Bkz. Zehebî, Mîzânu’l-i’tidâl, (thk. Adil Ahmed Abdulmevcud), Beyrut, 1995, III, 193; İbn Hacer, Tehzîbu’t-tehzîb, (thk. Adil Mürşid), Beyrut, 1996, II, 11) Tirmizî’nin naklettiği metni nakleden diğer hadis kaynakları için bkz. İbn Hanbel, Müsned, V, 221; Tahavî, Şerhu müşkili’l-âsâr, (thk. Şuayb el-Arnavud), Beyrut, 1994, VIII, 415; İbn Hibbân, el-İhsân fi takrîbi sahîhi İbn Hibbân, (thk. Şuayb el-Arnavud), Beyrut, 1991, XV, 392; Taberanî, el-Mu’cemu’l-kebîr, I, 89; VII,83; Hakim en-Neysaburî, el-Müstedrek, III, 75, 156. Said b. Cumhan hadîsinin Ebu Bekre’den nakledilen şahidi vardır (bkz. İbn Hanbel, Müsned, V, 44; Beyhakî, Delâilu’n-nübüvve, VI, 342), ancak bu senedde geçen Ali b. Zeyd b. Ced’an zayıftır. (Bkz. Zehebî, Mîzânu’l-i’tidâl, V, 156; İbn Hacer, Tehzîbu’t-tehzîb, III, 162). Bununla birlikte Said b. Cumhan’dan nakledilen hadîsin metninin ihtilaflı olduğu görülmektedir. Bu metinler şu şekildedir: a- İlk metin Tirmizî’nin naklettiği metindir. b- “Hilafet otuz senedir. Sonra Allah mülkü dilediği kimseye verecektir”. Bkz. Ebu Davud, Sünne, 8; Beyhakî, Delâilu’n-nübüvve, VI, 341. c- “Hilafet otuz senedir. Diğerleri meliklerdir. Halife ve melikler on ikidir”. Bkz. İbn Hibban, el-İhsân, XV, 35-36. Tirmizî’nin naklettiği hadîste mülk/meliklik, yerici bir bağlamda kullanılmıştır. Hatta Sefine, melikliğin şer olduğunu tasrih etmiştir. Ancak Ebu Davud’un naklettiği hadîste mülk/meliklik yerici bir bağlamda kullanılmamıştır. Bilakis Allah’ın dilediği kimseye verdiği makbul bir şeydir. Raviler de aynı ravilerdir. Bu durum, zaten senedi illetli olan hadîsin, metnini de illetli hale getirmektedir. Dolayısıyla bunlara dayanarak herhangi bir hüküm imal etmek mümkün değildir.
(Yavuz Köktaş, "İbn Haldun'un Mukaddime Adlı Eserinde Hadîs İlimleri ve Hadîs Sosyolojisi İlişkisi", Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: VII / 1, Haziran 2003, s. 319, dn. 71.)
Köktaş iyi araştırmış, fakat hüküm vermede acele ediyor, hadîsin metninin ihtilaflı olduğunu söylüyor. Gerçekte burada öze ilişkin bir ihtilaftan söz etmek mümkün değildir. Çünkü nübüvvet (peygamberlik) menheci üzere bir hilafetin yerini meliklik tarzı bir hilafetin alacağı konusunda ihtilaf yok.
*
İhtilaf, hadîsi yorumlayanların melikliğe atfettikleri "değer"le ilişkili.
Nübüvvet ile meliklik elbette bir değildir, fakat bu, melikliğin "mutlak" olarak şerli birşey olması anlamına gelmez. Nitekim Hz. Yusuf, Hz. Davud ve Hz. Süleyman "mülk" sahibi idiler. Hz. Yusuf, duasında "Rabbim bana mülkten (meliklikten) nasip verdin ve bana sözlerin (ve rüyaların) yorumunu öğrettin" (Yusuf, 12/101) demişti. Hz. Süleyman da "Rabbim, beni bağışla, ve bana, benden sonra hiç kimsenin ulaşamayacağı bir mülk (meliklik) ver!" (Sâd, 38/35) diye dua etmişti.
Burada şu noktaya da dikkat çekmek gerekiyor:
Meliklikten (padişahlık, hükümranlık, krallık) söz ederken bu kavramı Aristo gibi Eski Yunan düşünürlerinin (ve onların izinde giden çağdaşların) rejim tasnifleri çerçevesinde bir yere oturtmamak gerekiyor.
Günümüzün demokratik diye adlandırılan rejimleri de ayet ve hadîslerde sözü edilen mülk (meliklik) kavramına girmektedir (Prof. Duverger'nin "Seçimle Gelen Krallar"dan söz etmesi gibi).
Hatta günümüzün demokratik rejimleri hadîste geçen "cebâbire"ye (cebbarlar, zorbalar) karşılık gelmektedir.
*
Burada dikkat edilmesi gereken bir başka husus da şu:
Bir hadîsin rivayetlerinden bazısında fazladan cümleler bulunması, aralarında ihtilaf ve çelişki bulunması anlamına gelmez. Ravîlerden biri daha fazla şey hatırlıyor olabilir, buna karşılık diğerinin, sözün (tamamını hatırlıyor olsa bile) sadece bir kısmını söylemekle yetinmiş olması ihtimal dahilindedir. Ayrıca bazı ravîler duyduklarını farklı kelimelerle ifade ediyor da olabilirler.
Mesela bir konferansa katıldığımızı ve sonra, orada söylenenleri farklı kişilerden tekrar dinlediğimizi düşünelim. Bunlar motamot aynı cümleleri kuramaz, hepsi aynı şeyleri hatırlayamazlar. Hatırladıklarını da aynı kelimelerle ifade edemezler.
Bu, ana fikir farklılaşmadıkça, rivayetler arasında çelişki bulunması anlamına gelmez.
*
Senet ve metin tenkidi adına bu tür hususları öne çıkaranların genelde gözden kaçırdıkları ya da görmek istemedikleri bir husus da şu:
Senet tenkidi ilkeleri ile metin tenkidi ilkeleri arasında bir uyum ve tutarlılık bulunması gerekir. Bunlar için farklı ve birbirini çürüten standartlar belirleyemezsiniz.
Canikli'den örnek verelim..
Sözde metin tenkidi yapıyor ve "Bu durum, rivayetlerin belli bir amaca yönelik olarak hareket eden kimselerce ortaya atıldığını göstermektedir" (s. 241) diyebiliyor.
O kimseler kimler?
Ravîlerden biri veya birkaçı da olabilir, hadîs kitabının musannifi de (yazanı da) olabilir.
Senet tenkidi çerçevesinde ravîleri cerh ve ta'dîle tabi tuttuğunuzda onlar hakkında "belli bir amaca yönelik olarak hadîs uyduran adamlardır" diyemiyorsanız, metin tenkidi sürecinin sonunda böyle bir hüküm veremezsiniz.
Oysa Canikli'nin bunu yaptığını görüyoruz. Hem "hadislerden bazılarının senet bakımından sıhhatli olduğu"nu söylüyor (s. 241), yani ravîlerin güvenilir (yalan söylemeyen, hafızası da sağlam) kişiler olduklarını belirtiyor, hem de ardından "Bu durum, rivayetlerin belli bir amaca yönelik olarak hareket eden kimselerce ortaya atıldığını göstermektedir" diye konuşuyor.
Böylece şunu demiş oluyor: "Bu durum, rivayetlerin belli bir amaca yönelik olarak hareket eden güvenilir ve dürüst kişilerce uydurulduğunu göstermektedir."
Evet, bu "tutarlılık" ve zekâ düzeyindeki adam, metin tenkidi yapıyor.
*
Peki bu otuz sene hadîsinde Canikli efendi ile (Söyleyene değil söyletene bak hesabı) onu konuşturanları rahatsız eden ne?
Karın ağrılarının sebebi hadîste hilafet kavramının geçiyor olması. Böylece hilafet kurumu hadîse dayanmış, "meşruiyet" kazanmış oluyor.
Gerçekte hilafetin meşruiyeti için hadîse gerek yok, ashabın uygulamasının (sünnetinin) bu yönde olması ve konuyla ilgili "icma" teşekkül etmiş bulunması yeterli.
Ancak söz konusu otuz yıl hadîsi (ve başka hadîsler) meselenin bundan ibaret olmadığını, Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem'in hilafet kurumundan söz etmiş bulunduğunu, inkârı mümkün olmayacak şekilde ispatlıyor.
