Günümüzde
“zamanın imamı”ndan söz edenler bilerek veya bilmeyerek İmamiyye
Şîasının (Şiîlerin İmamiyye ya da İsnâaşeriyye diye bilinen, 12 İmam inancına
sahip büyük grubunun) anlayışını seslendirmektedirler.
Peygamberlik
ile imamet arasında bir bağ kuran İmamiyye Şîasına göre imamet, iman esaslarından biri durumundadır. (Bkz.
Ethem Ruhi Fığlalı, İmâmiyye Şîası, İstanbul: Selçuk Y., 1984, s. 201.)
Onlara
göre imam, Hz. Peygamber s.a.s.’in “umumi velayet”ini haizdir ve bu
yüzden imamet, “nübüvvetin (peygamberliğin) devamı”dır.
Yine
onlara göre, peygamberlerden sonra onların yerini alacak imamlar atamak, Allahu
Teala üzerine vaciptir.
Bu
yüzden, onlara göre, her devirde mutlaka bir zamanın imamı bulunmalıdır
ve o ancak Allahu Teala’nın vahyi ya da bir önceki imamın tayini
ile belirlenir.
Bir
başka deyişle imamet “insanların [biati ve] seçmesiyle, istemesiyle olmaz;
insanlar dilediklerini imam olarak tayin yahut dilediklerini azl hakkına sahip
değillerdir [Bu, Allah’a aittir]”. (Fığlalı, s. 209.)
*
Ehl-i
Sünnet nazarında imam aynı zamanda halife
demekken, yani hilafet, imamet anlamına gelirken, Şia, Hz. Ali’in Hz, Peygamber
sallallahu aleyhi ve sellem’in vefatından sonraki imamlığını tescil edebilmek
için bu ikisini birbirinden ayırmıştır.
Onlara göre, Hz.
Ebubekir halifelik konumunu haksız olarak (gasp suretiyle) eline geçirdi
(ya da Müslümanlar Hz. Ali’nin hakkını gasbedip Hz. Ebubekir’e teslim ettiler),
bununla birlikte o, imam değildi, imam, Hz. Ali’ydi.
Çünkü imam, böyle
seçimle belirlenemez, nasb ve tayin yoluyla belirlenir. İmam tayini ya
bizzat Allah Teala’nın, ya Hz. Peygamber s.a.s.’in, ya da bir önceki imamın
belirlemesiyle mümkün olduğu için, ümmetin imamı seçme yetki ve sorumluluğu
bulunmamaktadır, sadece kendisine varlığı bildirilen imama itaat
mükellefiyeti vardır. Nitekim Hz. Ali, Hz. Peygamber s.a.s. tarafından bu
şekilde tayin edilmiş, fakat Müslümanlar O’nun vefatından sonra bu tayin
gerçeğini tanımamışlardır. (Bkz. Mehmet Salih Gecit, İslâm Kelâmında Siyâset ve İmâmet
Tartışmaları, doktora tezi, Erzurum: A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü,
3012, s. 194, 396.)
Evet,
Şîa’nın büyük çoğunluğu böyle inanıyor.
Şiî
gelenekteki “imametin nass ve tayinle olması gerektiği” inancı, onları, “çağının/zamanının imamını tanımayan”ların
müslüman olarak değerlendirilmesinin mümkün olmayacağı düşüncesine götürmüştür.
(Bkz. Ahmet Yönem, “İslam Mezheplerinde Biat Algısının Oluşum Süreci”, F. Ü.
İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 19, S. 2, Yıl: 2014, s. 126.)
Ya
da tersi, sevmedikleri kişileri tekfir edebilmek ya da sapıtmış gösterebilmek için
onlara bir “zamanın imamını bilme” ödevi yüklemişlerdir.
Bununla birlikte,
bir imam tayinini Allahu Teala’ya vacip kılanlar sadece Şîa değildir,
Mutezile’nin bir bölümü de onlara katılmaktadır. (Bkz. Abdullah Ünalan, İmâmü’l-Haremeyn
Ebu’l-Meâlî el-Cüveynî’nin Gıyasü’l-Ümem fi İltiyasi’z-Zulem Adlı Eserine Göre
Bey’at ve İmâmet, yüksek lisans tezi, Ankara: A. Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1994, s. 30.)
*
Şiî âlimlerin ve yazar çizerlerin konuyla ilgili ifadelerine gelince..
Mesela
Abdulmecid Zehadet “zamanın imamını tanıma/bilme” ile ilgili (hadîs
olduğu öne sürülen) rivayet hakkında şu düşünceleri dile getiriyor:
İmamü'l-Haremeyn Cüveynî (öl. 478) de bu hadisi
nakletmiştir. Lumatü'l-edille fî kavaidi Ehlisünnet
ve'l-cemaat kitabında şöyle yazar: “Hilafetin ikamesi halka
farzdır; Allah'a değil. Bu yüzden Hz. Peygamber, ‘Zamanının imamını tanımadan
ölen Cahiliye üzere ölmüştür.' buyurur.” (Said Fude, el-Lemeat fî akaid
tavzih li-kitabi lemau'l-edille fî akaidi'l-milleti'l-İmamu'l-haremeyn Cüveynî,
s. 12.)
Nasıruddin Albanî, İbn
Teymiyye'yi izleyerek, hadisin “Zamanının imamını tanımadan ölen cahiliye
üzere ölmüştür” lafzıyla sadır olduğunu kesin bir dille inkâr etmiştir. Silsiletü'z-zaife'de
şöyle yazar: “Orijinali bu lafızlarla sadır olmamıştır. Nitekim Şeyh İbn
Teymiyye, ‘Vallahi Resûlullah böyle söylememiştir.' der.” (Nasırüddin Albanî, es-Silsiletü'z-zaife, Riyad, 1/525,
5/87.)
İbn Teymiyye Minhacü's-sünnet'inde
şunları kaydeder: “Altıncı söz şudur: Resûlullah, ‘Zamanının imamını
tanımadan ölen kimse Cahiliye üzere ölmüştür.' buyurur. Ona şöyle denilir: Bu
hadisi bu senetlerle kim rivayet etmiştir? İsnadı nerededir? İsnad zinciri
olmaksızın Peygamber'in bu sözü söylediğini ispatlamak nasıl caiz olur? Hadis
ehlinin nazarında bu hadisin bu lafızlarla varid olduğu meçhuldür.” (Ahmed
b. Abdülhalim İbn Teymiyye, Minhacü's-sünneti'n-Nebeviyye, neşr:
Muhammed Reşad Salim, 1406, 1/110.)
Mülahazalar
a) “Zamanının imamını tanımadan
ölen cahiliye üzere ölmüştür” hadisinin lafız bakımından mütevatir olduğu
iddiası, hadisin mazmun ve manada birlik göstermesine dayanır. Hadis bu lafızla
İmamî-Şiî olmayan âlimlerin kitaplarında nakledilmiş olsa da eldeki muteber
hadis kaynaklarında bulunamamıştır. (Fakat aynı anlama gelen değişik
ifadeleri içeren pek çok rivayet mevcuttur; mesela “Boynunda imamın biati
olmadan ölen…” vs. gibi)
İhkakü'l-hakk'ın “İkaz ve
İzahetu İştibah” başlıklı on dördüncü cildinde, hadisin doğrudan, vasıtasız
olarak Müslim'in Sahih'inden nakledilemediği teessüfle
bildirilmiş; hadisin Müslim'in Sahih'inden doğrudan iktibası
Şeyh Muhyiddin Ebu Muhammed Abdülkadir b. Ebi'l-Vefa'nın (öl. 775) el-Cavehirü'l-madia'sına
nispet edilmiştir.
Elbette müellif burada Molla
Ali Karî Hanefî'nin (öl. 1014) el-Cevahirü'l-madia fî
tabakati'l-Hanefiyye'ye yazdığı hatimeyi kastetmiştir. Fakat Molla
Ali'nin hatimedeki ifadeleriyle “Zamanının imamını tanımadan ölen Cahiliye
üzere ölmüştür” hadisinin mazmun bütünlüğünü kastetmesi mümkündür. Böyle
düşünmemizi sağlayan şey, Molla Ali'nin Mirkatü'l-mefatih'e
yazdığı şerhi Mişkatü'l-mesabih'indeki ifadesidir. Metinde
hadis Müslim'in Sahih'inden nakledilmiştir. Molla Ali hadisi
şerh ederken şöyle yazar: “Bu mana (hadisin bu varyantı) şöhret bulmamıştır;
Sa’d (Sadeddin Taftazanî), Şerhu'l-akaid'inde hadisi, ‘Zamanının
imamını tanımadan ölen Cahiliye üzere ölmüştür' şeklinde rivayet etmiştir.”
Molla Ali'nin bu ifadeleri onun hadisin mazmun ve
manada birlik gösterdiğine dair inancını kanıtlamaktadır. “Zamanının imamını
tanımadan ölen Cahiliye üzere ölmüştür” hadisini doğrudan Müslim'in Sahih'ine
nispet etmeden Sadeddin Taftazanî'ye nispet etmesi, onun hadisi Sahih'e
nispet ettiği durumda hadisin mana birliğine olan inancının göstergesidir.
b) Yukarıdaki açıklama göz önüne
alındığında, el-İmam Ali b. Ebi Tâlib kitabında öne sürülen
hadisin Müslim'in Sahih'inden hazfedilmiş veya tahrif
edilmiş olabileceği ihtimali güçlü bir ihtimal olarak görünmemektedir.
Söz konusu kitabın müellifi, Molla Karî'den alıntı yaptıktan sonra şöyle yazar:
“Bu söz var olsa ve biz sözden haberdar olsak bile bu sözü iddiamıza delil
olarak kullanamayız.” (Ahmed Rahmanî, el-İmam Ali b. Ebi Tâlib,
Tahran, 1417, s. 565.)
c) İbn Teymiyye'nin Allah'a yemin
ederek “Zamanının imamını tanımadan ölen Cahiliye üzere ölmüştür” hadisinin
sadır olmadığını iddia etmesi sadece onun Ehlibeyt düşmanlığının göstergesidir;
ilmî bir cevap gerektiren ilmî bir iddia değildir.
Çünkü “Vallahi Resûlullah böyle bir şey söylememiştir” sözü sadece Hz.
Peygamber'e yoruma açık olmaksızın açıkça küfür veya batıl bir söz
nispet edildiğinde kullanılabilir.
(Abdülmecid Zehadet, “ ‘Zamanının İmamını Tanımak’ ile İlgili Hadisin Sıhhati”, çev. Ertuğrul Ertekin, Tulu Dergisi, Yıl 9, Sayı 34, Kış 1389, s. 121-134.)
Bu ifadeler, ciddî bir literatür taraması gibi görünmesi itibariyle (şekil bakımından) ilmî bir görünüm veriyorsa da, onlardan hareketle yapılan yorumlar ilmîlikten uzak safsatalar durumunda.
Birincisi, burada sorunumuz merhum Molla Ali Karî’nin (Aliyyü’l-Kârî) söz konusu rivayeti nasıl değerlendirdiği sorunu değil..
Mesele,
rivayetin sahih/muteber kaynaklarda bulunup bulunmaması meselesi.
Söz konusu
rivayet, sahih kaynaklarda yok.
Şayet Ehl-i
Sünnet camiası bu konularda Molla Ali Karî’yi son sözü söyleme noktasında
bir otorite kabul etmiş olsalardı, onlara karşı Molla Ali Karî’nin kanaati
delil olarak öne sürülebilirdi.
Böyle birşey
yok.. Mesela Hanefî mezhebinde bile İmam-ı Azam’ın her fetvası “itiraz kabul
etmez” doğru olarak görülmemiştir. İmam Ebu Yusuf ile İmam Muhammed’in onunkine
aykırı fetvaları tercih edilebilmiştir.
*
Kaldı ki, Molla Ali Karî’nin dikkat çektiği durum (hadîsin
Müslim’deki “boynunda biat” ifadeli versiyonunun değil de Taftazanî’nin
kitabına aldığı “zamanının imamı” ifadeli versiyonunun şöhret bulmuş
olması vurgusu), merhum Molla’nın ikisi arasında mana birliği bulunduğu
kanaatini taşıdığını göstermez.
O, bir durum
tesbiti yapıyor.
Ayrıca, iki
rivayet arasında mana birliği bulunduğunu düşünüyor olsa bile, bu, “zamanının
imamı” ifadesini Şîa gibi yorumladığı anlamına gelmez.
Nitekim Fıkh-ı
Ekber Şerhi kitabında dile getirdiği görüşler, Şîa’dan farklı
düşündüğünü gösteriyor.
Şayet iki versiyon arasında mana birliği bulunduğu düşünülürse, o takdirde "zamanın imamı" ifadesini, ümmetin belirli bir zamanda "biat edip seçtikleri" imam olarak anlamak gerekir. Şîa'nın iddia ettiği gibi manen seçilmiş bir imam olarak değil.
Öte yandan, Molla'nın Taftazanî'nin kitabındaki ifadelere atıfta bulunması da önem taşımaz. Taftazanî miladî 1300'lerde yaşadı, kitabı hadîs rivayeti açısından delil olarak alınma durumunda değildir.
Ayrıca, Ahmed
Rahmanî’nin dediği gibi, bu söz gerçekten var olsa ve biz o sözden sahîh
kaynaklar vasıtasıyla haberdar olsak bile (Ki böyle bir durum söz konusu değil), o söz Şîa’nın iddiası yönünde delil olarak kullanılabilecek evsafta bir söz değildir.
*
Yazarın İbn Teymiyye'nin “Zamanının
imamını tanımadan ölen cahiliye üzere ölmüştür” şeklindeki rivayeti
reddetmesini, onun Ehlibeyt düşmanlığının göstergesi olarak
yorumlamasına gelince..
Bu, ya
mantıklı düşünememe ya da kaşla göz arasında kurnazca “zamanın imamlığı” tekelini
Ehl-i Beyt’e vererek insanları “Canbaza bak canbaza” numarasıyla aldatma ve
onların bu temelsiz varsayımı sorgulamalarına fırsat vermeme katakullisidir.
Şîa’nın
“zamanın imamı” inancını kabul etmeyenler bunu sadece Ehl-i Beyt için dile
getirmiyorlar ki (yani “Ehl-i Beyt’ten biri zamanın imamı olamaz” demiyorlar
ki) böyle bir iddia kabul görsün.
Onlar, “Müslümanlar’ın
biatı söz konusu olmaksızın hiç kimse zamanın imamı olamaz” diyorlar.
Bunun Ehl-i
Beyt’ten olup olmamayla bir alâkası yok..
*
Yazar ayrıca
İbn Teymiyye'nin değerlendirmeleri için “İlmî bir cevap gerektiren ilmî
bir iddia değildir” diyor.
Gerekçesi
şu: Peygamber Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem’e isnat edilen bir söz için
“Rasûlullah böyle bir şeyi kesinlikle söylememiştir” hükmünün verilebilmesi
için, o sözün yoruma açık olmaksızın açıkça küfür veya batıl bir söz olması
icap eder..
Evet, tevil
edilmesi mümkün olmayacak şekilde küfür olan ya da batıl olduğu belli olan bir
söz dışındaki sözleri Hz. Peygamber’in (s.a.s.) söylemiş olması ihtimalini
dikkate alıp kesin konuşmamak, “Böyle bir hadîs kesinlikle mevcut olamaz”
demekten kaçınmak bazen (evet bazen) gerekli olabilir.
Mesela şöyle
bir hadîs rivayet edildiğini düşünelim: “Hz. Peygamber sallallahu aleyhi ve
sellem buyurdu ki: Bir zaman gelecek Charlie Chaplin diye bir
mizahçı/komedyen çıkacak. O, kendi alanında yetenekli bir adamdır.”
Böyle bir sözün
küfür olmadığı açıktır.. Batıl (geçersiz yanlış) olmadığı da tarihî tecrübe ile
doğrulanmıştır. Fakat böyle bir hadîsin bulunmadığı kesin olarak
söylenebilir, çünkü Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem lehviyat kabilinden işler
ve boş şahıslar hakkında bilgi vermek için gönderilmemiştir.
Dolayısıyla,
İbn Teymiyye’ye bu noktada yöneltilen eleştiride “maksadını aşan” bir
kurnazlık bulunduğunu belirtmek gerekiyor.. İbn Teymiyye’nin kesin bir
yalanlamaya gitmesindeki aşırılık, reddedilen sözün sabit ve sahîh olmasını
gerektirmiyor.
Yani İbn
Teymiyye’nin kişisel kusuru, söz konusu rivayete ait bir meziyet gibi
sunulamaz.. Bu, köylü kurnazlığını ilim sahasına taşıma hokkabazlığıdır.
