DÖNEK "ESKİ" İSLAMCILAR VE MİT'İN OYUNLARI

 

Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi - Sempozyum Tebliğleri adlı kitabı (ed. İsmail Kara, Asım Öz, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2013) yayına hazırlamış olan İsmail Kara’nın aynı kitapta “giriş” mahiyetinde “Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi Üzerine Birkaç Not” başlıklı bir makalesi de yer alıyor.

Biz de burada İslamcılık hakkında söylenenlere dair birkaç not düşelim.

Kara, söz konusu makalesinde İslamcılığı şöyle tanımlıyor:

“İslâmcılık, XIX-XX. yüzyılda İslâmı bir bütün olarak (inanç, ibadet, ahlâk, fel­sefe, siyaset, hukuk, eğitim…) ‘yeniden’ hayata hâkim kılmak ve akılcı bir me­totla Müslümanları, İslâm dünyasını batı sömürüsünden, zalim ve müstebit yöneticilerden, esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarmak, medenileştirmek, birleştirmek ve kalkındırmak uğruna yapılan aktivist ve eklektik yönleri baskın siyasî, fikrî ve ilmî çalışmaların, arayışların bütününü ihtiva eden bir düşünce ve harekettir”. (s. 17)

Fena bir tanım değil, kusuru ise, olayı geçen iki yüzyıla hapsediyor oluşu.

Geçmiş dönemlerde “İslam’ı bir bütün olarak” hayata hakim kılmaya çalışanları nasıl adlandıracağız?

Tanımdaki “yeniden” vurgusuna da gerek yok. İslam’ı yeniden hayata hakim kılmak ile yenidensiz hakim kılma arasında hiçbir fark bulunmuyor.

Akılcı bir metod şeklindeki nitelendirmeye gelince.. Kur’an’da sürekli aklı kullanma vurgusu yapıldığına göre, İslam’ı hayata hakim kılmaya çalışanların bunu öncelikle kendi hayatlarında yapmaları ve akılcı bir metodu benimsemeleri beklenir.

İslâm dünyasını Batı sömürüsünden, zalim ve müstebit yöneticilerden, esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarma bahsine gelelim.

Hz. Hüseyin de, İmam Zeyd de, Emevîler’e isyan eden Abbasî ayaklanmacılar da İslam dünyasını “zalim ve müstebit yöneticiler”den kurtarmaya çalışıyorlardı. Aktivisttiler.

Müslümanlar arasından Batı sömürüsünü, esareti, taklidi ve hurafeleri savunacak bir Allah’ın kulu da çıkmaz. En azından bunları doğrudan bu kelimelerle savunabilecek biri çıkmaz.

*

Ancak, Kara’nın bütünüyle saçmaladığı yerler de yok değil.

Mesela, “Tarif ve adlandırmalar hiç değilse birkaç hususun üzerine eğilmeyi gerektiriyor” diyerek şunu söylüyor:

“…  İslâmcılık düşüncesinin İslâm dünyasında ve Osmanlı toprak­larında ıslahat/modernleşme hareketlerinin bir parçası, bir neticesi olarak or­taya çıktığıdır. Bunun arkasında da sebebi, kaynakları her ne olursa olsun bir yetersizlik, kendinden şüphe ve bir “yenilenme” fikrinin yattığı bir vakıadır. (s. 17)

Birincisi, ıslahat ile modernleşme aynı şey olarak görülemez. Mesela Atatürk’ün millete şapka giydirmesi modernleşme olarak kabul edilebilir, fakat ıslahat değildir.

Modern olan herşey ne tümden iyidir ne de kötü.

Bununla birlikte modernleşme hareketlerinin bir parçası ve neticesi olarak ortaya çıkan hareketler mevcuttur, onlar da Türkçülük ve Batıcılık cereyanlarıdır. Bunları Kemalizm/Atatürkçülük izlemiştir.

İslamcılık (mutlak anlamda İslamcılık değil, son iki yüzyılın İslamcılığı) modernleşmeye kısmen tepki göstermiştir, fakat onun bir parçası ya da neticesi kabul edilemez.

İslam’ı savunma refleksinin arkasında “bir yetersizlik, kendinden şüphe ve bir yenilenme fikrinin yattığı” da doğru değildir. Bir yenilenme fikri yatıyor olabilir, fakat bu, kendinden (İslam’dan) şüphe, ya da İslam’ı yetersiz bulma anlamına gelmez.

Kara, bu noktayı şöyle açıyor:

Esas itibariyle meşru hatta mecburi bir atıf ve arayış olan kaynaklara dönüşün tarihin ağırlıklarından ve tortularından kurtulma istikametindeki fonksiyonu fi­ilî olarak da psikolojik olarak da bir yenilenmenin, bir yeniden başlama fikrinin kapılarını araladığında şüphe yoktur. Belki ihya, tecdid ve ıslah kavramlarıyla yakınlaştığı, bazı yorumculara göre aynileştiği nokta burasıdır. Fakat bu hareke­tin işleyişine bakıldığı zaman İslâm ilim ve kültür mirasının yüklerinden kurtul­madan ziyade modern(ist) yorumlara, yeni ictihadlara kapı aralama istikame­tinde işlediği, dinî anlama ve yorumlama biçimlerini kuralsız (usulsüz) ve ferdî hale getirdiği, dinin bir parçası, ürünü yahut yanaşığı olan gelenekle, geleneksel anlayış ve kurumlarla problemleri artırdığı, sade, tektip ve dar bir din anlayışı manasına yeni Selefîliğe yol açtığı görülmektedir.

Bu yeni yorumun kaynakların “doğru” anlaşılmasında nasıl bir usul teklif etti­ği hatta bir usulünün olup olmadığı meselesine bakıldığında her zaman birbi­riyle uyuşmayan iki, belki üç üst ilkeden bahsedildiği görülecektir. Bunlardan biri metne bağlılık/sadakat fikri, ikincisi akıl ve bilime, daha doğru bir ifade ile modern tasavvura uygunluk/yakınlık arayışı, üçüncüsü de maslahat yani kamu yararı veya sosyal faydadır. Akif’in “Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhamı/ Asrın idrakine söyletmeliyiz İslâmı” mısraları bu yönelişi güzel özetlemektedir.

Burada sözü edilen hataları genele teşmil etmek doğru olmaz.

Ayrıca, sözü edilen metne bağlılık/sadakat fikrini “usul” açısından ele aldığımızda, Selefîlik tartışmaları farklı bir mahiyet kazanır. Mesela, usul noktasından ilke olarak sözler “zahir”ine göre yorumlanır. Bu, başka anlamlarının bulunmayacağını söyleme imkânı vermez, fakat o yan anlamlar esas haline getirilemez ve “zahir”i iptal için kullanılamazlar. Ölçüsüz Selefîlik karşıtlığının bir süre sonra Batınîliğe dönüştüğü bilinen bir şey.

İkincisi, “akıl ve bilim” birlikte ele alınamazlar. İslam’ı, usulüddîni iyi anlamış bir kimse, akıl ile bilim arasına mesafe koyar. Bugünkü anlamıyla bilim, İslam açısından “kesin” bilgi verebilen bir şey değildir, akılla ve “sübutu ve delaleti kat’i” sahih haberle çelişmeme kaydıyla, bir bilgi verebilir. Ancak hiçbir zaman “kesin bilgi” statüsüne sahip olamaz, zannî olmaktan kurtulamaz. Zannî değil kesin olan hususlar, doğrudan “sağlam” duyulara dayalı gözlem verilerinden ibarettir. Bilimin onlardan hareketle oluşturduğu teoriler ise daima zannî kalır. Bu, Popper’ın tabiriyle, “yanlışlanabilir” olma demektir. Kesin olan hususlar, yanlışlanabilir nitelik taşımazlar.

Bilimin aksine aklın hükümleri kesindir, İmam Gazzalî’nin el-Mustasfa’da belirttiği gibi, ona itiraza imkân yoktur. Öyle olmasaydı, Allahu Teala’nın varlığının, aklın kesin bir hükmü olduğunu da söyleyemezdik. Bilim ise, esas itibariyle beş duyu algılarına dayalı gözlem ve tecrübe verilerinin tümevarım yoluyla genelleştirilmesi yöntemine dayanır. Bu yüzden de, tümevarımın doğası ya da yapısı gereği ancak zan düzeyinde bilgi verebilir, ve “yanlışlanabilir” hükümler olarak kalmaya devam eder. (Bu konuları daha önce internete yüklediğimiz dört ayrı kitapta geniş biçimde tartıştık.)

Maslahata gelince, şer’î usule riayet kaydıyla bu ilkenin işletilmesinde bir mahzur yoktur.

Mehmed Akif’in “Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhamı/ Asrın idrakine söyletmeliyiz İslâmı” şeklindeki sözü ise, “asrın idraki” denilen ne olduğu belirsiz şeyi yüceltmesi itibariyle elbette yanlıştır. İçinde yaşadığımız asrın idrakinin bir üstünlüğü ya da fazileti yok. Hatta, birçok açıdan, geçmiş dönemleri aratacak şekilde aptalca.

*

Kara’nın şu sözleri de hatalarla malul:

Kaynaklara dönüş hareketi ile modernleşmenin ve İslâmcılığın diğer ana yöne­lişleri İslâmî ilimlerin nerede ise bütününün hem usul, hem ana kavramların tarifi, genel muhteva ve hiyerarşi hem de değeri (ilmin, bilginin, ulemanın, mezheplerin, tedavüldeki ana kaynakların değeri) itibariyle ciddi bir değişikliğe uğraması hat­ta bazı özelliklerini kaybetmesi manasına da gelecektir. İlmî tefsir (bazı ayetlerle modern bilimsel veriler ve teoriler arasında kuvvetli ilişkiler kurma) hareketinin, meal çalışmalarının, mevzu-zayıf hadis tartışmasının yeniden canlanmasının, sı­nırsız ve kuralsız ictihad teşebbüslerinin, mezhep karşıtlığının, irade, hürriyet ve akıl öncelikli “Yeni İlm-i Kelâm”ın, büyük ölçüde İslâmiyet öncesinden ve dört halife sonrasından koparılmış İslâm tarihi ve siyerin… ortaya çıkışı bu ciddi değiş­menin hemen akla gelebilecek örnekleri ve neticeleridir.

Temel İslâmî ilimlerde ortaya çıkan bu ciddi usul ve muhteva değişiklikleri hem mantık hem de tedris-telif itibariyle bu ilimlere hayatiyet kazandıran medre­se-ilmiye sınıfı (ve kısmen tekke) tenkitlerinin de kaynağı veya meşrulaştırıcısı olacaktır.

Genel olarak bu fikir ve arayışlar veya bunların uç örnekleri kısmen veya tama­men geleneksel özelliklerini koruyan ulemadan, tarikat çevrelerinden, bazı kişi ve kurumlardan tepki ve tenkit alacaktır. Zaten son bir-iki asırdır İslâmcılığın, Müslüman aydınların iç tartışmalarının konularını ve şiddetini belirleyen bu arayışlar ve altüst oluşlardır. (s. 39-40)

Kaynaklara dönüşe hiçbir alim hiçbir zaman karşı çıkmamıştır. Her devirde ulema kaynaklara dönüşü sağlamaya çalışmıştır. Bunun modernleşmeyle bir ilgisi yoktur, bu, geleneksel tavırdır. Öyle olmasaydı mesela bir Meṣâbîḥu’s-Sünne yazılmazdı, diyelim ki yazıldı, yüzüne bakılmazdı. Halbuki ona bir sürü şerh ve haşiye yazılmıştır. Bununla da kalmamış, onu tamamlamak üzere yazılmış eserlerin de şerh ve haşiyeleri oluşturulmuştur. (Mesela eseri tamamlamak üzere Mişkâtü’l-Meṣâbîḥ adıyla yapılan çalışmanın da pekçok şerhi yapılmıştır. En meşhuru Mirḳātü’l-Mefâtîḥ’tir. Son dönem ulema ve meşayihinden İsmail Çetin hocanın bütün talebelerine bu şerhi okumalarını ısrarla tavsiye ettiğini biliyoruz.)

Kaynaklara dönmek, Kur’an ve hadîsleri öğrenmek demektir. Bu öğrenme faaliyetinde tefsir ve şerhler elbette yol gösterici olacaktır. Ancak, kaynaklara dönme edebiyatı yapma ile kaynaklara dönme farklı şeylerdir. Bir kimse hem kaynaklara dönme edebiyatı yapıyor hem de ulemanın geçmişte “kaynak”lar üzerine yaptıkları çalışmalardan yüz çeviriyorsa, onun kaynaklara dönme diye bir çabasının bulunmadığı, bunun sadece edebiyatını yaptığı anlaşılır. Çünkü kaynaklara dönme çabası içine giren bir kimse, ulemanın geçmişte ortaya koymuş oldukları eserlere karşı istiğna tavri içine girmesinin mümkün olmadığını bilir.

Evet, kaynaklara dönüş, her devirde savunulmuş olan birşeydir. Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî’nin (rh. a.) Ramuzü’l-Ehadîs’i yazmış ve tekkesinde okutmuş olması bunun sonucudur. (Onda zayıf hadîslerin de bulunması bir kusur değildir, zayıf hadîsleri bile atlamayanlar sahih hadîsleri hiç atlamazlar.)

Benzer şekilde Mehmed Zahid Kotku rh. a.’in sürekli olarak Kur’an ve hadîslerin okunup anlaşılmasını tavsiye ettiği görülür. Bunu, suyun menbaından/kaynağından içilmesine benzetir.

Sınırsız ve kuralsız içtihad teşebbüslerine gelince.. Bu her devrin sorunudur. Bunu Hz. Ali k. v. döneminde de yapanlar vardı: Haricîler.. Sayıları da hiç de az değildi. Her devirde hak mezheblerin yanı sıra bid’atçi (yani sınırsız ve kuralsız içtihada dayanan) mezhebler mevcut olmuştur. Bunun kaynaklara dönüp dönmemekle bir ilgisi yoktur. Hatta, kaynaklara dönülmediğinde sınırsız ve kuralsız içtihat daha kolay yapılır, çünkü o içtihatların doğruluğunun kontrol edilmesini sağlayacak mihenk gözlerden saklanmış olur.

İrade, hürriyet ve akıl öncelikli “Yeni İlm-i Kelâm” bahsine gelince.. Hiçbir yeni “kelâm” İmam Matüridî’ninkinden daha akıl öncelikli olamaz. Kitabü’t-Tevhîd’i okuyan bunu görür, okumayana da ne anlatsanız boş. (Gerçi bu kitabı tercüme eden Bekir Topaloğlu’nun bile oradaki ifadeleri anlayamamış olduğu da TDV İslâm Ansiklopedisi’ne yazdığı “Allah” maddesinden anlaşılıyor.) İsmail Kara’ya hiç duymamış, duymuşsa bile meseleyle ilgisini anlayamamış olduğu bir kara haberim (Belki müjde olarak algılayacaktır) var: Son dönemin kelamcıları, İmam Matüridî ile İmam Eş’arî’nin (Kur’an’dan aldıkları ilhamla savundukları) aklı bıraktılar, Kant’ın gönlünün peşine düştüler.

Kara’nın “Genel olarak bu fikir ve arayışlar veya bunların uç örnekleri kısmen veya tama­men geleneksel özelliklerini koruyan ulemadan, tarikat çevrelerinden, bazı kişi ve kurumlardan tepki ve tenkit alacaktır” şeklindeki sözleri de yanlış.. Buradan anlaşılıyor ki, “geleneksel özelliklerini koruyan ulema”nın yazdıklarından haberi yok. Mesela bir Hak Dini Kur’an Dili’ni baştan sona okuma zahmetine katlandığını sanmıyorum. Mustafa Sabri Efendi’nin kitaplarını okuyan biri de bu tür cümleler kuramaz. Ömer Nasuhi Bilmen’i, Babanzade’yi bilen, anlamış biri böylesi cümleler yazamaz.

Gümüşhanevî ve Kotku rh. a. gibi tarikat çevreleri Kur’an ve hadîs okunmasına karşı mı çıkıyordu?! Ömrü İngiltere’nin yeni kralı Charles’ın müslüman olduğu hurafesini yaymakla geçmiş Kıbrıslı Nazım gibileri tarikat çevrelerinin temsilcisi, ve onun müridi Mehmed Şevket Eygi gibi (kitap okuma değil de biriktirme tutkunu) broşür allâmelerini de “münevver” kabul ediyorsa o başka.

*

Kara’nın bir başka hurafesi, medeniyet-kültür ayrımında kendisini gösteriyor. Güya İslamcılar böyle bir ayrım yapıyor, medeniyetin evrensel, kültürün de yerel olduğunu düşünüyorlarmış.

Şöyle diyor:

Buna göre medeniyet (modern batı medeniyeti) belli bir dine ve coğrafyaya ait olmayan, “insanlığın ortak malı”, evrensel, dolayısıyla herkesin kendine göre benimseyip kullanabileceği bilim ve teknoloji üzerinden tanımlanmış ve taklit edilmesinde bir mahzur görülmemiş­tir. (“Hikmetin müminin yitik malı olduğu, nerede bulursa alabileceği” mealin­deki hadis bu çerçevede çok kullanılmıştır. Hikmetin bile bu kullanımda bilim ve teknolojiye indirgenmesi dikkat çekicidir). Buna karşılık kültür başta din ve ahlâk olmak üzere kendine ait, kendi kalması gereken unsurlarla tanımlanacak­tır. Bir başka şekilde söylersek medeniyet açılım-genişleme tarafını, kültür ise korunma-muhafaza tarafını ifade etmektedir. Akif’in “Alınız ilmini garbın, alınız sanatını/Veriniz hem de mesainize son süratini” beytinde geçen ilim sadece mo­dern bilimleri, sanat da tekniği, teknolojiyi ifade etmektedir. (s. 40)

Modern Batı medeniyeti “bilim ve teknoloji” üzerinden tanımlanmışmış..

Böyle tanımlayan sadece sensin.

Batı medeniyeti diye adlandırılan şey bilim ve teknolojiden ibaret değildir, onun bir zihniyeti, dini, hukuk sistemi, sosyal yapısı, aile anlayışı, geleneği, kurumları vardır. Yani medeniyet ile kültür birbirinden ayrılamaz. Medeniyeti bilim ve teknolojiden ibaret kabul ettiğinizde medeniyet kelimesi lüzumsuz hale gelir. Bu durumda olayı izah için bilim ve teknoloji kavramlarını kullanmak yeterli olur.

Üstelik, İslamcılar Batı bilimi ile teknoloji arasında da ayrım yapmışlardır. İsmail Kara bunun farkında değil. Mesela (Albert Hourani’nin Çağdaş Arap Düşüncesi adlı kitabında bahis konusu yaptığı) Hüseyin el-Cisr (Ki ona Bediüzzaman Said-i Nursî de eserlerinde atıfta bulunur), Risale-i Hamîdiye’sinde (Sultan Abdülhamid’e ithaf edildiği için bu adı almıştır) Batı’nın bilimsel teorilerini İslam’ın bilgi anlayışı (epistemolojisi) açısından sorgulamış ve onların kesin bilgi vermekten uzak bir alay zan ve tahminden ibaret olduğunu söylemiştir.

Benzer şekilde Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi de, eserlerinde, Batı’nın teknolojik üstünlüğü yüzünden onların bilim anlayışlarının ve felsefî cereyanlarının da üstün olduğu zehabına kapılındığını, bunun büyük bir hata olduğunu mükerreren söylemektedir.

Ancak, Kara’nın bu şekilde (sanki İslamcılar yapıyormuş gibi göstererek) bizzat kendisinin yaptığı medeniyet-kültür ayrımı çerçevesinde İslamcılar’ın modern teknoloji konusundaki yaklaşımlarını sorgulaması, ilk anda akla gelen şekilde kafasının çalışmamasından değil, kurnazlığından kaynaklanıyor. Böylece, düşüncesiz düşünür ve şiirsiz şair İsmet Özel’in “Teknoloji kültür getirir” şeklindeki hurafesini kendince kurtarmaya çalışıyor. Yani ona göre, Batı’nın teknolojisini alırsanız kültürü de beraberinde gelecektir.

Gerçekte medeniyetin bir evrensel tarafı vardır. Yani medeniyet, aslında evrensel birşeydir. Bunun nedeni, insanların insan olmaları hasebiyle, yani Hz. Adem atamız ile Havva anamızın çocukları olmaları itibariyle bir tarağın dişleri gibi eşit ve birbirine benziyor olmalarıdır. Bu yüzden mesela tıp alanında “Türkler için tıp, İngilizler için tıp, Zenciler için tıp” diye bir ayrım yapılamaz. Tıp, herkes içindir, insanlığın ortak malıdır. Türkler’in beyin ameliyatı için ayrı, Ruslar’ın beyin ameliyatları için ayrı uzmanlar, teknoloji, ekipman ve personel kullanılması, ayrı prosedürler ve tedavi yöntemleri geliştirilmesi düşünülemez. Türkler için ayrı, Japonlar için ayrı psikoloji ve psikiyatri kitapları yazılıp okutulması da olabilecek birşey değildir. Bir mobilya firması bir yatak ya da koltuk ürettiğinde, “Şu koltuk zenci iskeletine, bu da Türk iskeletine uygun” diye bir ayrım yapamaz, yapmaz. Bir koltuk Türk için uygunsa, onu rahat ettiriyorsa, zenci için de uygundur, onu da rahat ettirir. Bunlarda yerellik, yerlilik olamaz. Bu anlamda medeniyet evrenseldir.

Ancak, Batı medeniyetinden ya da bir Uzakdoğu medeniyetinden söz ettiğimizde, artık medeniyet denilen olgunun evrensel yönlerini değil, sadece Batı’ya ya da Uzakdoğu’ya özgü yönlerini anlarız. O yüzden bir Türk edebiyatından ve İngiliz edebiyatından söz etmek mümkün olur. Bir Türk mutfağı ve Fransız mutfağından söz etmek mantıksız olmaz. Bunlar farklılık gösterebilir. Buna karşılık birbirlerinden farklı birer Türk dış hekimlği ve Fransız diş hekimliği olamaz. Olursa da birisi daha gelişmiştir, diğeri ise ilkel ya da geri kalmıştır, o kadar. Farklılık Türk’e ya da Fransız’a özgülük noktasından olmaz.

İmdi, bir teknoloji ürünü olan tabancanın icadı ve geliştirilmesi olayı üzerinde düşünelim. Bunu mesela bir Batılı icat etti diye Batılı’nın kültürü onunla beraber gelmez. Türk icat edince de Türk kültürü onunla birlikte Batı’ya seyahate çıkmaz. Onun kullanımında herkes kendi karakteri, mizacı, zevki ve zihniyetine göre ayrı yol tutar. Birisi bunu salt savunma amaçlı olarak kullanır, bir başkası ise banka soymak için. Birisi onunla ava çıkar, birisi ise ancak polis vs. ise eline alır. Bir başkası da sadece koleksiyon meraklısıdır, bunun için satın alır.

Fikirsiz mütefekkir İsmet’in yeteneksiz müridi Kara, yukarıya aldığımız havaî (hava cıva kabilinden) laflarının ardından şu havalı cümleyi kurmuş:

İslâm dünyasında ve Türkiye’de hâlâ yaygın bir kabule mazhar olan bu naif ayı­rımın felsefî olarak güçlü bir dayanağı olmamakla beraber siyasî ve psikolojik fonksiyonlarını gözardı etmemek gerekir. (s. 40)

Zeytinyağı gibi üste çıkma diye buna derler. Ege zeytinyağlarının İsmail Kara’dan öğrenceği çok şey var.

Anlattığın kendi hikayen İsmail efendi! İstediğin kadar gülebilirsin!

*

Kara’nın şu lafları da çok doğru değil:

Geleneksel yapıların, tarikatların (yakın zamanlarda cemaatlerin), muhafa­zakâr-dindar kitlenin, geleneksel din anlayışı ve yaşantısının/Müslümanlığın İslâmcılık hareketi açısından nerede durduğu başından beri çift taraflı işleyen tartışmalı ve nazik bir konudur. Bunun birkaç sebebi var. Muhtemelen en önem­lisi İslâmcılık hareketinin büyük ölçüde tasavvuf kültürünü, tarikatları gelenek­sel din anlayışının da sorumlusu tutarak ifsat olmuş ve ifsat edici bir din yoru­mu ve yaşama üslubu olarak görmesi, mevcut kötü durumun ana sebeplerinden biri olarak değerlendirmesidir. İslâmcılığın modernleşmeye uyum istikametin­de gelişen fikir ve arayışlarının önündeki din merkezli en dayanıklı muhalefet odaklarından biri olarak görülmesi de geleneksel yapıları karşı ve menfi tarafa itmektedir. (Bu noktada İslâmcılık bütün tarihi boyunca siyasî merkezlerle ve Cumhuriyet ideolojisi dahil modernist projelerle büyük ölçüde aynı çizgide yer almaktadır). (s. 21)

Bu tür genellemelerden uzak durmak gerekir.

Modern (bu çağdaki) tasavvufî hareketleri eleştiren “İslamcı”ların önemli bir bölümü, onlardaki Şeriat’e aykırı hususlar üzerinde duruyorlar.

Kemalistlerin tarikatlara düşmanlığının ardındaki saikler bununla ilgisiz. Mesela bir müslüman da, bir komünist de kapitalist sömürüye karşı çıkar, bundan, ikisinin aynı çizgide yer aldıkları sonucu çıkmaz.

*

Kara’nın makalesinin ‘sakat’ bölümlerinden birini İsmet Özel hakkında yazdıkları oluşturuyor.

Okuyalım:

İdeolojik çatışmaların, sağ-sol kavgalarının, anarşinin her şeyi kuşattığı 70’li yıllar bitmeye doğru giderken İsmet Özel’in, Türkiye’deki İslâmcılık düşüncesini yeni bir merhaleye intikal ettirecek, sorularla cevapların yapısını ve mantığını değiştirecek olan Üç Mesele: Teknik Medeniyet Yabancılaşma kitabı yayınlandı (1978). Öncülere (mücadeleyi yürütmekle kendini görevli sayanlara) seslenmeyi amaçlayan kitap “Türkiye’deki bir bölük Müslümanın dağınık bir biçimde sözü­nü ettikleri yabancılaşma, medeniyet ve teknik gibi konularda belirgin bazı yan­lışlara kapıldıkları”nı vurgulayarak bir “ayıklama”yı teklif ediyor. Ayıklanacak, belki tasfiye edilecek olan şey muhafazakârlıkla radikallik ve siyaset arasında sıkışmış olan İslâmcılık düşüncesinin, Türkiye’deki İslâm anlayışının ana kabul­leri, hatta düşünme biçimidir. Bu bakımdan kitap üslup olarak değilse de muh­teva olarak sert bir tenkit kabul edilebilir. Özellikle dinîleşme ile medenileşme (tedeyyün-temeddün) arasında kurulan kuvvetli ilişkilere ve tekniğin düşünce ve inançtan âri bir araç düzeyinde kabul edilmesine yönelttiği tenkitler, sorduğu sorular ve yaptığı açıklamalar Türk düşüncesinin ve İslâmcılığın (Said Halim Paşa, Nurettin Topçu gibi istisnalar hariç) pek alışık olmadığı ve anlamak için zorlandığı hususlardır.

İsmet Özel’in daha sonra yazdığı yazılarla şerhettiği ve Türkiye’nin gidişiyle kuv­vetle ilişkilendirdiği bu yaklaşımı, özellikle kitabın sonunda sorduğu soru hâlâ önemini ve ağırlığını koruyor: “Güçlü bir topluma ulaşıp onun müslümanlaşma­sına mı, müslüman bir topluma ulaşıp onun güçlendirilmesine mi çalışacağız?” (s. 33-4)

Gerçekte İsmet Özel’in yazdıklarının İslamcılıkla hiçbir ilgisi yoktu. O, solculuk dönemindeki sığ ve saçma ezberlerini İslamcı kesimin gündemine taşımıştı, olay bundan ibaretti.

Aynı şeyleri bir solcu (komünist) sıfatıyla söyleseydi İslamcı gençler onları okunmaya değmeyecek ithal yabancı fikirler olarak göreceklerdi.

Özel’in üç meselesi (üç masalı) teknik, medeniyet ve yabancılaşma kavramlarından oluşuyordu.

Tekniğe bakışı tamamen Marksist bir temele dayanıyordu: Alt yapı (ekonomik yapı ve düzen) üst yapıyı (ahlâkı, zihniyeti, sosyal ilişkileri, siyasî yapıyı) belirlerdi. Teknoloji de belirli bir ekonomik düzenin tapulu malıydı, dolayısıyla o ekonomik düzenin sahiplerinin zihniyetinden başka birşeye izin vermezdi.

Bu düşüncesiz düşünür, fikirsiz mütefekkir, söz konusu masal kitabında “Traktör cikletsiz olmaz” diyerek zırvacılık alanında zirveyi yakalamıştı. Yani ona göre, bütün köylülerimiz ciklet tüketmekten helak olma durumundaydılar.

Bu şiirsiz şair taslağının yazdıklarının İslamcılıkla bir ilgisi yoktu, fakat edebiyat dünyamıza önemli bir katkıda bulunmuş durumdaydı: Bilgi ve mantık bakımından bomboş bir kafanın da eksantrik cümleler kurabileceğini yazılarıyla ispat etmişti. Edebiyatçı kafası davul gibiydi, boş olunca özgüveni daha fazla oluyor, sesi daha gür çıkıyordu. 

Ona göre, madem ki teknolojiyi gâvur geliştirmişti, o halde teknolojiyi kullanmanız sonuçta gâvurlaşmanıza yol açardı.

Solculuğun, komünistliğin çok revaçta olduğu bir dönemde kendi mahallesini bırakıp İslamcı kesime iltihak etmiş bir şairin hidayete eriş öyküsünden büyülenen cahil ve saf İslamcı gençlik, İsmet’in alışkın olmadıkları üslubu ve jargonu karşısında hipnotize olmuştu. “Ne demek istiyor bu artist, müslüman mahallesinde bu salyangozların işi ne?” diye olayı sorgulamak akıllarına bile gelmemişti.

Böylece, gemicilik teknolojisi alanında çağının önünde olan Hz. Nuh a. s., bütün sanayileşmenin en temelinde yer alan demircilik alanında zamanının önüne geçen, demirciliğe çağ atlatan Hz. Davud a. s., İslam’la ve İslamcılıkla bağdaşmayan faaliyetlerde bulunmuş, bugünün küfür teknolojisinin geçmişteki temellerini atmış insanlar haline geliyorlardı.

Medeniyet bahsinde de Rousseau’nun peşine düşmüş olan Özel’e göre, İslam bedevîleşmek demekti. Yazdıklarından çıkan sonuç buydu.

Yabancılaşma (Entäußerung) ise zaten (kelime olarak değilse de yüklenen özel anlam olarak) tümden Marx’ın icadıydı.

*

Böylece fikir teröristi ve ideolojik sabotör/sabotajcı İsmet, İslamcıların gündemine üç tane saatli bomba yerleştirmiş oluyordu.

Bu bombalar patlayacak ve resmî ideolojiyle hesaplaşma derdindeki İslamcılar artık kendi aralarında “Yok teknik iyiydi, yok kötüydü, yok medenilik iyidir, yok değildir” türünden deli işi konuların tartışıldığı bir “cinnet mustatili (dörtgeni)”ne hapsolunacaklardı. Bir kapı bulup kendilerini dışarıya atmaları ise ancak herkesin “dumur” olup ne söyleyeceğini de, ne düşüneceğini de bilemediği 28 Şubat Süreci sonrasında mümkün olacaktı. O arada İsmet de, daha bütün bu yaşamış olduklarının ne anlama geldiğini bile kavrayamamış olan şaşkın İslamcılara yeni bir saatli bomba hediye edecekti: “Kalın Türklük”. İslamcıların kendisi gibi bir sabotajcının hainliğini keşfedememiş kalın kafalılar olduklarını düşündüğü için olsa gerek, onlara sunduğu Türkçülük de kalındı. Yazdığı Kalın Türk adlı kitabı piyasaya süren yayınevi’nin adı ise Tiyo idi.

İsmet, kalın kafalı İslamcıları ti’ye alıyor, nanik yapıyordu.

*

Şiir diye pazarlanan karalamalarında şiiriyet namına sadece birkaç mısraya tesadüf olunan bu bomba uzmanı sabotajcının “Güçlü bir topluma ulaşıp onun müslümanlaşma­sına mı, müslüman bir topluma ulaşıp onun güçlendirilmesine mi çalışacağız?” şeklindeki sözü ise, bedensel değilse de zihinsel engelli bir vatandaşın sorabileceği bir soru durumundaydı.

Sorusu, “Spor yapıp güçlenip de mi kitap okuyup bilgileneyim, kitap okuyup bilgilenip de mi spor yapayım?” sorusundan daha mantıklı değildi.

Güçlü bir toplum olmaya çalışmak ile, müslüman bir toplum olmak için uğraşmak, birbirine zıt ya da birbirine engel şeyler değildi çünkü.

İnsan, “Yürüyeyim mi, düşüneyim mi?” diye yürüme ile düşünme arasında karşıtlık ilişkisi kuruyorsa, aptalın tekidir.

Hem yürü, hem de düşün!

*

İsmet olayında asıl sorun şu: Bu şiirsiz şairin yazdıklarının muhasebesinin, ancak Marksçılığın gelir gider defterine kaydedilerek yapılabileceği unutuluyor.

İsmail Kara’nın (üstelik bir de prof. unvanı varken) bunu anlayamamış olması Türkiye’ye özgü bir garabet.

Olivier Roy bile, İslamcılığın iflasını ilan ettiği kitabında, “İslamî/İslamcı aydın” ile, “düşüncesini bilinçli olarak İslam’ın kavramsal çerçevesi içinde düzenleyen aydını” kast ettiğini belirtmektedir.

Evet, düşüncesini bilinçli olarak (bilinçsizce, farkında olmaksızın değil, şuurunda/farkında olarak) “İslam’ın kavramsal çerçevesi” içinde düzenlemek, İslamî/İslamcı/müslüman aydın olmanın temel şartıdır. Roy, bunu anlamış.

Düşüncesiz düşünürün kullandığı kavramsal çerçeve, Marksistlere ait.. Ve İsmail Kara, bunda eşi bulunmaz bir İslamcılık incisi bulunduğuna inanmamızı istiyor.

Cehaletin bu kadarı demek ki ancak tahsille mümkün olabiliyor. Doçentlik bile kurtarmıyor, adamın prof. olması gerekiyor.

Buradan İsmail Kara’ya bir ev ödevi veriyorum: Thomas Kuhn’un Bilimsel Devrimlerin Yapısı adlı kitabını (paradigmanın, kavramsal çerçevenin önemini anlamak için) beş defa okuyacak, bir kere de dolmakalemle deftere geçecek.

Anlayışı biraz kıt olduğu için bir defada meseleyi çözmesi mümkün değil gibi görünüyor. Fakat dördüncü okuyuşunda biraz sökeceğini tahmin ediyorum.

*

Türkiye İslamcılığını tarihsel dönemlere ayıran Kara, 1980 sonrasını “uyum ve entegrasyon dönemi” olarak adlandırıyor. Yani “düzen”e uyum ve entegrasyon.

Doğal olarak, bunu sadece İsmet’in tahrip gücü yüksek bombaları gerçekleştiremezdi. O, araziyi temizliyor, yeni imar faaliyetleri için hazır hale getiriyordu.

Bu aşamada devreye kimlerin girmiş olduğunu, Kara’nın şu ifadeleri ortaya koyuyor:

Uyum ve Entegrasyon Dönemi (1980 sonrası):

Türkiye’de İslâmcılık dü­şüncesi ve hareketinin seyri açısından da önemli bir dönüm noktası olarak mü­talaa edilmesi gereken 12 Eylül askerî darbesi sadece siyasî partileri, bu arada MSP’yi kapatmak ve liderlerini tutuklamakla kalmadı, sağ, sol, İslâmcı demeden bütün aktif siyasî hareketlere, dernek ve vakıflara da gözdağı verdi, her çevreden birçok insanı hapse attı, birçok yayın organını kapattı, bazı kitapları yasakladı, bazı dernek ve vakıfların başına emekli paşaları getirdi, herkesi susmaya ve belki anlaşmaya zorladı. Arkasındaki iç ve dış destek de muhtemelen 60 darbesinden daha kuvvetli idi. İhtilâlin gerekçeleri arasında irtica -bölücülükle de bir şekilde ilişkilendirilmiş olarak- yine ön sıradaydı.

Türkiye’yi Soğuk Savaş sonrası döneme hazırlayan15 bu sürecin de İslâmcılık ta­rihi açısından kendine mahsus özellikleri var:

a) Her ne kadar İslâmcılık düşüncesi ve hareketi 70’li yıllardan tevarüs ettiği entelektüel ve hissî birikimle, hareket kapasitesiyle ve İran devriminden aldı­ğı psikolojik destekle 80’li yıllar boyunca varlığını, görünürlüğünü ve sesini bir şekilde sürdürmeye devam ettiyse de bu dönemde tarihinde hiç olmadığı kadar uyum hattına doğru kaydığı/buna zorlandığı da açıktır. 12 Eylül rejiminin iç ve dış müttefiklerinin Turgut Özal gibi (MSP’den milletvekili adayı, Demirel’in bü­rokratı ve müsteşarı, takunyalılardan, tarikat mensubu, büyük sanayicilerle ça­lışmış, milliyetçi-muhafazakâr, sağ cenahın cemiyet ve vakıflarında bulunmuş, mühendis, son olarak ANAP’ı kurmadan önce ABD’de zayıflamış…) bir tipte karar kılması ve 1983 seçimlerinde nerede ise bütün İslâmcı grupların, tarikat ve cemaatlerin kahir ekseriyetinin oyunun ANAP’a akması (1965 seçimlerinde Demirel ve AP benzer bir netice almıştı) işin hangi istikamete doğru akacağının açık işaretlerini vermişti.

b) Bu dönemin yaygın kavramlarından biri yeni üretilen ve terörle, silahlı müca­dele ile, kanla, şeriat ve hilafet merkezli siyasî taleplerle, şiddetle, İslâm devletiy­le, demokrasi ve laiklik karşıtlığıyla, radikal ve fundamentalistlikle ilişkilendiri­len “siyasal İslâm”dır ve irtica gibi mahkûm ve tasfiye edilmek istenen muhalif, aktivist dinî düşünce ve hareketlerin gayrimeşru sayılması, devredışı bırakılması için bir araç olarak kullanılmıştır. Bunun karşısına ise sıcak bakılan, mûnis bulu­nan, müsaadeye mazhar olan “kültürel/ılımlı İslâm” yerleştirilecektir. …

Türkiye’yi de çok süratli bir şekilde etkisi altına alan bu yeni siyasî çerçeveler karşılık bulmakta gecikmedi; tahmin edileceği üzere “kültürel/ılımlı İslâm” hattı büyük kabule mazhar oldu. Son çeyrek yüzyıl içinde Medine sözleşmesi tartış­maları, birarada yaşama ve hoşgörü edebiyatı, çokhukukluluk, dinlerarası diya­log, medeniyetler ittifakı, sivil toplumculuk… gibi slogan değeri ve hissiyatı kuv­vetli fakat muhteva olarak büyük ölçüde boş ve işlenmemiş başlıkların İslâmcı gruplar ve cemaatler arasında, Diyanet ve İlahiyat Fakülteleri dahil devletin din­le alakalı kurumları içinde bulduğu karşılık üzerinde düşünmeye ve yorumlan­maya değer niteliktedir. Küreselleşme programlarına, liberal söylemlere, serbest piyasacılığa, çevreciliğe, Avrupa Birliği taraftarlığına, demokrasi havariliğine… kolaylıkla eklemlenen bu süreç az sayıdaki muhalif İslâmcı kişi, kurum ve çevre­leri rahatlıkla marjinalleştirecek, gayrimeşru ve etkisiz hale getirecektir.

Uyum ve entegrasyon hattını kuvvetlendiren en genel ve etkili fikrî temayül bu seküler ve laik anlayışa doğru açılan çizgi üzerinde gerçekleşti denebilir.

c) Bu yeni temayülün siyaset sahnesindeki en açık göstergesi Erbakan-MSP çiz­gisinin “milli görüş”ten saparak slogan değeri daha yüksek ama muhteva olarak daha zayıf “âdil düzen” projesinde karar kılması ve çokhukukluluk başta olmak üzere küreselleşme dönemi söylemlerine katılmadaki heveskâr tutumu olma­lıdır. Erbakan’ın Anıtkabir ziyaretlerine başlaması, bağımsızlık fikri üzerinden “Atatürk yaşasaydı Refah Partili olurdu” demesi, tekpartili yılları tenkit ederken 1938 öncesini yani Mustafa Kemal Paşa dönemini dışta bırakması, ..

2000’li yılların başında kurulan ve kısa bir zaman içinde tek başına iktidara ge­len, tek başına iktidarını üç seçim döneminde sürdüren AKP’yi içinden geldiği hareketten siyaset ölçüleri itibariyle daha başarılı, fikrî olarak daha iddiasız ve geri çekilmiş, İslâmcılıktan vazgeçmiş bir siyasî parti haline getiren de RP ile başlayan uyum ve entegrasyon çizgisini daha ileriye götürmüş olmasıdır. …

ilk bakışta müsbet tarafları önde gözüken gelişme­ler aynı zamanda İslâmcıların bütün katmanları ve renkleriyle sisteme, sistemin mantığına entegrasyonları, hatta bir aşama sonra sistemin taşıyıcıları oldukla­rı manasına da gelecektir. (Daha önce de ifade edildiği üzere İslâmcılık düşün­cesinin birçok kanadında zaten devletin kendilerinin olduğu fakat yabancılar tarafından idare edildiği, kendilerinin bunu daha doğru ve iyi şekilde yapaca­ğı istikametinde kuvvetli bir fikir vardı). Dolayısıyla sisteme dahil olmanın bir tarafı normalleşme ise diğer tarafı bir bakıma kendi olmaktan vaz geçme ve kan kaybetmedir.(s. 34-6, 38)

Bunlar yaşandı..

Uyum ve entegrasyon, önce söylemde, benimsenen gündemde ve tartışma konularında başladı.

(Burada şunu belirtmeliyim, İskenderpaşa Cemaati’nin Sağduyu Partisi, uyum ve entegrasyon çizgisini –söylem düzeyinde- AKP’den bile daha ileriye taşıdı. Partilerinin internetteki sitesine bakıldığında onlara İslamcı demenin mümkün olmadığı ortaya çıkıyor. Fakat liderlerinin söylemleri, bozkurt-çu olarak nitelendirilmelerine imkân veriyor. Yine de Haydar Baş belasını geçebilmiş değiller.)

Uyum ve entegrasyonda, İslamcı oluşum, grup ve cemaatlere sızdırılmış olan “nüfuz/tesir/etki ajanları”nın da önemli katkısı vardı.

Satın alınamayanlar bu şekilde manipüle edildi ve/veya kullanıldılar.

Bazıları ise doğrudan satın alındı.

Mesela Yeni Asya grubunun lideri merhum Mehmet Kutlular, 12 Eylül darbesinin akabinde MİT’ten bir albayın gelip kendisine işbirliği teklif ettiğini açıklamıştı. Ona üç tane teklifte bulunmuşlardı. İkisi önemliydi: Atatürk’le uğraşmayacak ve yurtdışında kendileriyle birlikte Millî Görüşçüler ile Süleymancılar’a karşı mücadele vereceklerdi.

MİT’çilerin Millî Görüşçüler ile Süleymancılar’ın liderlerine de benzer bir teklifle gitmiş olmadıklarını nasıl bilebilirdik?

“Atatürk’e dil uzatmayın ve yurtdışında bizimle birlikte Nurcular’la mücadele edin” demiş (ya da dememiş) olabilirler miydi?

Nitekim merhum Kadir Mısıroğlu, Süleymancılar’ın önemli isimlerinden (Adalet Parti ve Demokratik Parti’den Mersin ve Samsun milletvekilliği de yapmış bulunan emekli vaiz) Hilmi Türkmen’e de benzer bir teklifin yapılmış olduğunu defalarca yazdı.

 Ona da, kendileriyle işbirliği yapması ve Süleymancılar’ı Atatürk karşıtlığından uzaklaştırmayı kabul etmesi karşılığında Diyanet İşleri başkanlığı makamını teklif etmişlerdi.

Kabul etmemiş, fakat kendisine o teklifi yapan MİT’çiyi bir zaman sonra Fethullah Gülen ile al takke ver külah samimi dostluk yaparken görmüştü.

Darbe sonrası dönemler, böylesi “satın almalar” için uygun zemini hazırlıyordu. O yüzden 28 Şubat Süreci sonrasında da merhum Prof. Dr. Mahmud Esad Coşan hocaya gidip böylesi bir işbirliği teklifi yapmışlardı. Kabul etmemiş ve bunu cemaate açıklamıştı.

Ya böylesi teklifleri alıp da açıklamayanlar?..

Ya Aczmendi prefabrik tarikatı şeyhi Müslüm Gündüz ile 28 Şubat döneminin cinci şeyhi Ali Kalkancı gibi “yerli-milli imalat, made in Turkey damgalı” tipler?

Mesele sadece uyum ve entegrasyondan ibaret değil.